سال‌هاست خصوصی‌سازی در صنعت‌خودرو ایران در سطح شعار باقی مانده بود و هیچ‌گاه نتوانسته به‌عنوان یک الگوی پایدار، مسیر تولید و مدیریت را دگرگون کند. از ابتدای دهه 80 تا امروز، هر بار سیاست‌گزاران از خصوصی‌سازی سخن گفته‌اند، نتیجه نهایی یا به واگذاری‌های صوری ختم شده یا به‌تغییر مدیرانی که همچنان با سازوکار دولتی تصمیم می‌گرفتند. همین رویکرد باعث شد فاصله ملموسی میان اهداف اعلامی و واقعیت عملکردی شرکت‌ها شکل بگیرد؛ به‌طوری که بسیاری از کارشناسان، خصوصی‌سازی در ایران را «واژه‌ای مصرف‌شده بدون خروجی عملی» توصیف می‌کردند.
اما در یک سال اخیر، مسیر ایران‌خودرو نمونه‌ای متفاوت و کم‌سابقه ارائه کرده است؛ مدلی که نه‌تنها از شعار عبور کرده، بلکه نشان داده خصوصی‌سازیِ مبتنی بر «واگذاری مدیریت» می‌تواند با وجود بحران‌های ارزی، کمبود انرژی، محدودیت‌های قیمتی و مقاومت‌های سیاسی، تغییرات واقعی به‌وجود آورد. داده‌های رسمی، گزارش‌های کارشناسی و ارزیابی‌های نمایندگان مجلس آشکارا نشان می‌دهد که ایران‌خودرو از مسیری که سال‌ها در آن گرفتار بود، فاصله گرفته و عملکردی ارائه کرده که به‌وضوح متفاوت است. این تفاوت نه در شعار، بلکه در شاخص‌های کاملا واقعی قابل مشاهده است: تثبیت و افزایش تیراژ، کاهش زیان عملیاتی، بهبود جریان نقدینگی، احیای ظرفیت خطوط تولید و حرکت به‌سمت عرضه محصولات جدید با کیفیت بالاتر. همه این موارد از یک نکته مهم حکایت دارد: خصوصی‌سازی واقعی، از مدیریت آغاز می‌شود نه از فروش سهام.
مسیر متفاوت ایران‌خودرو نسبت به سایر خودروسازان
بهروز حبیبی، عضو هیات‌مدیره انجمن قطعه‌سازان، با مقایسه وضعیت دو خودروساز بزرگ کشور تصویر روشنی از تفاوت آن‌ها ارائه کرد و گفت: «خودروساز دولتی به‌دلیل تداوم مدیریت دولتی، با افت محسوس تیراژ و چشم‌اندازی نامطمئن روبه‌رو است.» روندی که به‌زعم او «نتیجه مستقیم سیاسی‌کاری در فرآیند واگذاری» است.
حبیبی تاکید می‌کند که خودروساز دولتی به‌دلیل تولید ناکافی و مدیریت غیرکارآمد، در مسیر دشوارتری قرار دارد؛ این درحالی است که ایران‌خودرو از زمانی که مدیریت آن به بخش‌خصوصی کارآزموده سپرده شده، توانسته در برابر فشارها و حتی تصمیمات بازدارنده از جمله حکم اخیر سازمان تعزیرات ایستادگی کند و روند تولید خود را همچون سال گذشته حفظ و حتی تقویت کند. این مقایسه نشان می‌دهد عامل تعیین‌کننده در موفقیت یا شکست، میزان منابع یا گستره خطوط تولید نیست؛ نوع مدیریت و استقلال تصمیم‌گیری است که می‌تواند مسیر دو شرکت هم‌اندازه را به دو جهت کاملا متفاوت هدایت کند.
مدل مدیریت‌سپاری؛ از نگاه مجلس بهترین الگوی خصوصی‌سازی
محسن زنگنه، عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس و یکی از حامیان اصلی مدل «مدیریت‌سپاری» در خصوصی‌سازی گفت: «با مدلی مواجهیم که ابتدا مدیریت را به بخش‌خصوصی واگذار می‌کند و سپس پس از اثبات کارآمدی، مالکیت منتقل می‌شود.»
زنگنه با اشاره به عملکرد متفاوت دو خودروساز بزرگ بیان کرد: «خودروساز دولتی طی کمتر از یک سال ۳۰ درصد افت تولید داشته، اما ایران‌خودرو نه‌تنها افت نداشته بلکه ۲ درصد رشد تیراژ را ثبت کرده است.»
زنگنه معتقد است همین شاخص‌ها نشان می‌دهد مدل فعلی خصوصی‌سازی که مطابق قانون تجارت اجرا شده بهترین شیوه برای مدیریت بنگاه‌های بزرگ است. وی در این خصوص اظهار داشت: «در این مدل، دولت از نقش مدیر فاصله می‌گیرد و در جایگاه سهامدار باقی می‌ماند.» جایگاهی که به‌تعبیر او «نقش طبیعی دولت» است.
وی همچنین از برنامه‌های مثبت ایران‌خودرو خبر داد و گفت: «از جمله عرضه یک محصول جدید با کیفیت مناسب و قیمتی رقابتی در آینده نزدیک نشانه‌ای از آغاز نوسازی واقعی سبد محصول است.»
کاهش زیان عملیاتی ایران‌خودرو؛ نشانه‌ای روشن از مدیریت حرفه‌ای
امیرحسن کاکایی، کارشناس صنعت‌خودرو با ارائه جزئیات بیشتری از اثرات مدیریت‌سپاری گفت: «تغییرات ایران‌خودرو از اواخر بهمن سال گذشته آغاز شد؛ جایی که مدیریت خصوصی مطابق قانون تجارت، هدایت شرکت را برعهده گرفت.»
کاکایی با اشاره به وجود موانع متعدد در این مسیر، از بحران انرژی و کمبود ارز گرفته تا مقاومت بخشی از ساختار وزارت صمت بیان کرد: «ایران‌خودرو توانسته از خردادماه زیان عملیاتی را به‌شکل ملموس کاهش دهد، جریان نقدی عملیات را اصلاح کند و با افزایش حدود ۲۵ درصدی قیمت برای جلوگیری از زیان تولید، از تکرار بحران‌های گذشته جلوگیری کند.»
وی افزود: «ریشه تفاوت ایران‌خودرو و سایپا در همین نکته نهفته است: اجرای کامل قانون تجارت و استقلال مدیریتی.»
جبران بخش زیادی از زیان؛ ایران‌خودرو به مثابه یک اقتصاد کوچک
عبدالعلی تقی‌پور، نماینده مجلس تاکید کرد: «بخش قابل‌توجهی از زیان انباشته یا زیان عملیاتی ایران‌خودرو پس از اجرای مدل جدید خصوصی‌سازی جبران شده است؛ روندی که نشان می‌دهد اصلاحات ساختاری به‌صورت تدریجی در حال وقوع است.»
ایران‌خودرو در نقطه آغاز یک تغییر واقعی
«مسیر پیشِ رو هنوز آسان نیست؛ فشارهای سیاسی، محدودیت‌های قیمتی، مشکلات انرژی و مقاومت ساختاری همچنان پابرجاست. اما نشانه‌ها روشن هستند: ایران‌خودرو توانسته در یک سال گذشته، برخلاف الگوی همیشگی صنعت‌خودرو، تیراژ را حفظ و حتی افزایش دهد. زیان عملیاتی را کاهش دهد، مسیر محصول‌سازی جدید را آغاز و از تصمیمات بازدارنده عبور کند.»
همان‌طور که کارشناسان و نمایندگان مجلس بارها گفته‌اند ادامه این مسیر به یک شرط بنیادی بستگی دارد: این‌که دولت اجازه دهد مدیریت جدید، بدون مداخله، دوره اصلاحات خود را کامل کند. امروز ایران‌خودرو نخستین نشانه‌های یک خصوصی‌سازی واقعی و موفق را بروز داده است؛ نشانه‌هایی که اگر استمرار یابد، می‌تواند به الگویی برای اصلاح سایر صنایع بزرگ دولتی تبدیل شود.
